De wijzen van het Oosten / Brahmanisme, Boeddhisme, Chineesche philosophie, Mazdeïsme

Hoofdstuk I.

Het Brahmanisme, zijn oorsprong, karakter en eigenaardigheden.

Wanneer wij den loop eener rivier nagaan, zien we eerst een klein beekje, dat van de bergen afdaalt.Langzamerhand verbreedt het zich en wordt het tevens kalmer in zijn loop.Wateren van verschillende kleur en oorsprong neemt het op, en—voor het de zee bereikt—splitst zich de machtige stroom vaak in verschillende armen.

Iets dergelijks zien we, wanneer we nagaan den loop van verschillende godsdiensten door de wereld.We denken bv.aan den godsdienst van Israël.Eerst een klein beekje, dat door niets toonde dat het een grootere toekomst had dan andere dergelijke beekjes.Langzamerhand echter komt het aan ’t licht dat het kleine beekje een groote rivier zal worden: ’t blijkt dat er in Israëls godsdienst iets ligt, waardoor hij zich van andere godsdiensten kenmerkend onderscheidt.Straks komt het almeer in een vaste bedding: oude wetten en verhalen worden saamgevoegd en als heilig beschouwd, een priesterstand krijgt de leiding in handen: deze wordt straks uitsluitend bevoegd om offers te brengen en verschillende godsdienstige verrichtingen te leiden.

Godsdienstige denkbeelden, van elders ontleend, worden opgenomen en zóó in ’t kader ingevoegd dat zij een onbreekbaar geheel vormen: evenals de zijrivieren met den grooten stroom.Zoo vormde zich uit den oud-Israëlietischen de Joodsche godsdienst met zijn eigenaardigheden: zijn op den voorgrond stellen van de éénheid Gods, zijn gehechtheid aan de geheiligde wetten en gebruiken, zijn gewijde offers en ceremoniën.

Doch daarnaast vloeide straks een machtige zijstroom.

Onder het oude Israël had men de profeten, de verkondigers van vrijheid en zelfstandigheid: de mannen die opkwamen voor de eischen van het zedelijk en maatschappelijk leven als Gods grootste geboden.Ook hunne geschriften waren door de Joodsche geleerden opgenomen onder de heilige schriften, doch: hun denkbeelden vertegenwoordigden niet de heerschende richting van het Jodendom.Straks echter zou Israëls grootste zoon ze brengen op den voorgrond en ze verder ontwikkelen.Hij verdedigde ze, in heeten strijd met de Joodsche schriftgeleerden, tegen wetsgezag en priesterstand in—en uit zijn optreden werd een nieuwe godsdienst geboren: een machtige zijarm van de groote rivier spoedde zich voort.

Waarom deze dingen herinnerd, waar we gaan spreken over een gansch anderen godsdienst, uit een gansch ander land?Omdat we hier ongeveer ’t zelfde zien gebeuren.Uit den oorspronkelijken godsdienst toch der oude Indiërs heeft zich als een machtige stroom het Brahmanisme ontwikkeld: een godsdienst waarin ook waren bijeengezameld gewijde geschriften van vroeger en later tijd, de Veda’s, waarin ook was opgekomen een priesterstand vol gezag: de Brahmanen.

Een godsdienst vol voorschriften, wetten, en ceremoniën.

Doch in dien godsdienst was ook een nevenstroom: een zoeken van het ware levensdoel, niet zoozeer in gewijde vormen en ceremonie’s, als wel in stille overpeinzing over het leven en in ’t vrijmaken des geestes van de banden der stof.Ook die nevenstroom behoorde tot den erkenden, gewijden godsdienst.Maar straks zou die worden geleid in een geheel nieuwe bedding.Het Boeddhisme trad met kracht in ’t krijt tegen de uitwendige godsvereering en vond zijn hoogste streven hierin, dat het de menschen wilde losmaken uit de begoocheling der zinnen, en dat niet door zelfkastijding en offers, maar door een gestreng en eenvoudig liefdevol leven.Dat Boeddhisme staat min of meer in dezelfde verhouding tot het Brahmanisme als het Christendom tot den Israëlietischen godsdienst.Om het dus goed te verstaan dienen wij eerst zijn vader: het Brahmanisme te kennen, een vader, tegen wien het wel in verzet kwam, maar met wien het toch wezenlijke karaktertrekken gemeen heeft.

Wat nu is Brahmanisme? De godsdienst, die staat onder de leiding der Brahmanen, een afgesloten priesterstand van Indië. Aanhangers van het Brahmanisme—een godsdienst, door 170 millioen Indiërs beleden—zijn dus zij die zich in ’t algemeen aan de leer en de voorschriften der priesterschap houden en bij godsdienstige plechtigheden van hare tusschenkomst gebruik maken.Men denke daarom niet dat de geloovigen van dezen godsdienst in alles eens zijn: verre van dien.De een—en dit verschil geldt vooral van het Brahmanisme, zooals het nu bestaat—brengt zijn offers en vereering aan deze godheid, de ander aan gene.En ook de wijze, waarop de verschillende goden worden vereerd loopt ver uiteen.Toch: er is eenheid in de verscheidenheid.

Alle goden gelden, vooral voor den ontwikkelden Brahmaan, als openbaringen van één alwezen, het Brahmă, dat, zelf onnaspeurlijk verheven en onbeschrijflijk, aan alle dingen ten grondslag ligt en zich in alles openbaart; in de goden, maar ook in de menschen, ja, zelfs in de dieren en planten.Schijnbaar dus een bont geschakeerd tafereel van goden, een tooneel van bijgeloovigen afgodendienst, toch voor de ingewijden gansch iets anders.

Al de ontelbare goden, al de groote krachten en werkingen der natuur: de wind, de rivieren, de aardbevingen en pestilentiën, voor dezen zijn ze slechts de openbaringen van de aldoordringende goddelijke kracht, die in onnoemelijk veel vormen zich doet kennen.

De mensch zelf is slechts het aarden vat, dat de inwonende Godheid in zich houdt (Brahmă is het albezielend goddelijk leven „en die zijt gij”, klinkt een van de spreuken).Die inwonende godheid geeft aan de menschheid hare gedachten en de uiting daarvan.

God is dus eigenlijk de natuur: zoodat als gij de natuur dient: ’t zij de bezielde of de onbezielde, gij eigenlijk God vereert en als gij een beeld aanbidt gij het zinnebeeld of de openbaring der godheid eert.

Zoo is dus het Brahmanisme aan de eene zijde een verlichte wijsbegeerte: zoo wordt het verstaan door zijn meest ontwikkelde aanhangers, terwijl het toch onder zijn wijden mantel alle mogelijke bekrompen godsvereering en bijgeloof kan dekken.

Om deze en andere eigenaardigheden van het Brahmanisme goed te begrijpen is het echter wenschelijk, dat wij eerst ons trachten in te denken hoe deze godsdienst is ontstaan.

We gaan met onzen geest terug tot lang vervlogen dagen, tot vele, vele eeuwen voor Christus, toen de Ariërs—de gemeenschappelijke voorvaderen van Indiërs en Perzen—als een herders- en landbouwvolk ten noorden van het Himalaya gebergte woonden. Straks gingen zij, toen hun aantal zich uitbreidde uiteen: sommigen trokken naar het westen (de voorvaderen der Perzen), anderen naar het zuiden, door de passen van Afghanistan naar Indië.Toch: een vergelijking van den oud-Indischen en den oud-Perzischen godsdienst leert ons dat zij eenmaal één waren.

Evenals andere volken gevoelden ook de oude Indiërs dat er machten boven hen stonden.Met vrees en vereering zagen zij op naar de lucht: den blauwen hemel, de zon, de duisternis en andere natuurmachten, van wie hun welzijn afhankelijk was.Overal in de natuur bemerkten zij beweging en waar beweging was, daar was ook leven en macht.Waren zij niet gedrongen de gunst te zoeken dier bovenaardsche machten?En—moest niet onder die machten ééne de hoogste zijn?Vandaar dat zij van den stralenden hemel spraken als van den vader des lichts (Dyaus.Pitar) of ook in de alles doordringende lucht (Varuna) de tegenwoordigheid speurden van een onzichtbaren getuige van al hun daden, bij dag en bij nacht.Ook Agni, de god van het vuur, die belangrijke hulp van den mensch: weldadig, maar ook verteerend, werd geëerd.

Een voorgeschreven vereering van deze en andere goden was er echter nog niet.Men bracht hen hulde door lofliederen en gebeden, door geschenken van voedsel en drank.En men gaf hun in zijn offers datgene wat men zelf het meest op prijs stelde: rijst en boter en vooral het vroolijk makende sap van de Somaplant (Sarcostema Viminalis) waaraan men voor zijn eigen levenskracht zoo groote waarde toekende.Ieder bracht zelf zijn offers en gebeden, naar zijn eigen gevoel hem dat ingaf.

Toch: men kende ook reeds in die oude dagen mannen van verlichting en leiding (Rishi’s), die het woord der goden hoorden en hun goddelijke kennis (Veda) aan anderen overbrachten.Aan hen worden de gezangen der Vedische boeken, de gewijde schriften van het Brahmanisme, toegeschreven.In de meeste Veda’s zijn drie bestanddeelen, mantra’s-liederen, brahmana’s-verhandelingen, sutra’s-overleveringen.De mantra’s vormen de oudste gedeelten.Inderdaad verplaatsen ons sommige dezer liederen in die lang vervlogen eeuwen en doen zij ons zien dat een diep religieus gevoel in de harten dier oude Indiërs woonde.

Men hoore b.v.het volgende lied aan Varuna:1

Niet minder treffend zijn vele andere hymnen, aan Agni den vuurgod, of aan Indra, den god van den regen, in den Vedischen tijd veel vereerd, gericht.Vooral worden Agni, de vuurgod, Indra, de god van den regen, en Sūriya, de zonnegod, te zamen genoemd als regeerende over de aarde, den dampkring en het uitspansel daarboven.

Deze drie werden langzamerhand de hoofdgoden der oude Indiërs.Een merkwaardig verschijnsel echter is, reeds een aandachtige lezing van de boven aangehaalde hymne aan Varuna overtuigt ons daarvan, dat ieder dier goden telkens weer als de hoogste, bijna als de eenige werd geprezen.M.a.w.er lag reeds in den Vedischen godsdienst een zeker zoeken naar ééne hoogere macht, boven al de anderen verheven.Eveneens vinden wij het onsterfelijkheidsgeloof hier uitgesproken, doch niet het latere geloof aan vele geboorten, die de mensch moet ondergaan voor hij het hoogste bereikt: dat wil zeggen: met de Godheid vereenigd wordt.

Wij denken b.v.aan de volgende hymne, gericht tot Yama, den eersten mensch, die stierf, en daardoor koning werd van het geestenrijk:

Zien wij niet uit deze gedichten, dat verheven denkbeelden over dood en leven het oude Indië reeds kenmerkten?Doch—wij willen bij dien oud-Vedischen godsdienst niet langer stilstaan.’t Was ons enkel te doen om den bodem te doen zien, waaruit het Brahmanisme opgroeide.

Brahmanisme wil eigenlijk zeggen, zooals we reeds vroeger opmerkten: godsvereering onder de leiding der Brahmanen.Dus niet een geheel nieuwe godsdienst, maar de oude, door een priesterstand in vaste bedding geleid.

Priesters had men natuurlijk reeds in de oude Vedische periode. Ook onderscheidde men toen reeds vier verschillende standen: de Brahmanen, of priesters, de Kshatrya’s (edelen of krijgslieden) de Vaisya’s (landbouwers) en de Sudra’s (werklieden). Doch nu kwam er een afgesloten priesterstand en werden de standen beschouwd als casten: scherp afgescheiden groepen2De priesters heetten voortgekomen te zijn uit den mond, de krijgslieden uit borst en armen, de landbouwers uit het lijf, de werklieden uit de voeten der godheid.

Zoo stonden dus de Brahmanen voorop, zij wisten koningen en volk te leiden en op den geheelen godsdienst hun eigenaardig stempel te drukken.

Het eerste wat zij deden was voorzeker de heilige boeken, de Veda’s, bijeen te verzamelen.Deze zijn vier in getal: de Rig Veda (liederen Veda), de Sama Veda (offerzangen Veda), de Yayur-Veda (offerspreuken Veda) en de Atharvan-Veda (tooverspreuken Veda).Deze boeken nu behelzen bestanddeelen van verschillenden ouderdom en hebben ook nog dit eigenaardige dat vele zangen en spreuken in meer dan een dier verzamelingen voorkomen.

Zij vormden voortaan de heilige wetenschap (= Veda), die de priesters hadden te bestudeeren en aan de schare bekend te maken.Aan hen werden straks de Brāhmana’s, godgeleerde en ritueele verhandelingen, die gewoonlijk een veel minder verheven geest ademen dan de oude Vedische liederen, toegevoegd.Doch ook de Upanishads, meer bespiegelende, stichtelijke werken, kregen straks hier een plaats.

Men ziet dat op dit gebied hetzelfde geschiedde wat ook elders onder leiding eener macht verkrijgende priesterschap gebeurt: oude verhalen en liederen worden te zamen gebracht, en door nieuw bijgevoegde stukken, in bepaald priesterlijken geest wordt er een nieuwe stempel op gedrukt: het geheel wordt vervolgens een wetboek, waarvan de priesterschap de sleutel bezit.Men denke bv.aan de ontwikkeling van Israëls godsdienst, waarbij precies hetzelfde gebeurde: Ezra en andere priesters verzamelden oude wetten en overleveringen: brachten nieuwe tot stand in hun geest—bij wier licht de oude moesten worden verklaard en—gaven dat geheel als wetboek aan het volk.Echter niet zooals bij Israël mochten in oud-Indië de leeken de wet bestudeeren, dat bleef de taak der Brahmanen, zij alleen waren de mannen der heilige wetenschap.

In welke bedding nu trachtten die mannen der heilige wetenschap den volksgodsdienst te leiden?Ik zeg: trachtten te leiden, want de geheele leiding van een volksgodsdienst nemen kan geen enkele priesterschap, konden ook de Brahmanen niet.

Allereerst werd de waarde van het offer door hen nog hooger verheven.Reeds in den ouden tijd hadden de Indiërs het denkbeeld dat het offer de krachten der bovenaardsche machten sterkte en daardoor meewerkte om een goed wereldsch beloop te verzekeren.Langzamerhand echter kwam het denkbeeld op dat het offer ook kan strekken om door de gunst der versterkte goden een of ander aardsch doelwit te verkrijgen, b.v.de geboorte van een zoon, ja, men ging zelfs zoover dat men het offer ging beschouwen als een middel om bovenaardsche vermogens deelachtig te worden.

Verder maakte men van de, vroeger eenvoudige, offers zeer samengestelde offerplechtigheden. Daarbij werden bepaalde hymnen en aanhalingen uit de Veda’s gezongen en uitgesproken, en met angstvallige nauwkeurigheid werd gewaakt voor ieder onderdeel van het ritueel. Sommige offerplechtigheden strekten zich uit over weken, ja over jaren: het waren ketenen, van welke iedere schalm nauwkeurig in het gelid moest passen, zou het offer gunstige gevolgen hebben. De godheid, waaraan men zijn gaven en gebeden wijdde, trad daarbij op den achtergrond: doch het volbrengen van offerplechtigheden werd beschouwd als een krachtig middel om hen, die er aan deelnamen, macht te verleenen in deze en in de toekomende wereld.

Men ging zelfs zoover van het offer (Yajna) zelf voor te stellen als een godheid.

Ja, in sommige plaatsen van de Brāhmana’s werd zelfs geleerd dat de goden zelf sterfelijk waren, totdat zij door offers den dood overwonnen.Ook de mensch kan door offeren van den dood worden bevrijd: doch zijn lichamelijk leven moet hij geven als zoenoffer.

En die verzuimt te offeren moet telkens weer worden wedergeboren, moet eindelooze levens doorloopen, om altijd weer zijn lichaam aan de goden te offeren.Men hoore de volgende aanhaling uit Satapatha-Brāhmana:

Wij zien in dit gedicht uitgedrukt de eigenaardige leer der zoogenaamde zielsverhuizing, aan het Brahmanisme eigen.Wat is hare strekking?Wij willen die met een enkel woord in het licht stellen.

Bij onze bespreking van den ouden Vedischen godsdienst: d.w.z.den godsdienst, waarvan ons in de oudste gedeelten der Veda’s de geest is bewaard gebleven, zagen wij reeds dat er zeker streven opkwam om één der vele goden tot oppergod te verheffen: men denke b.v.aan de straks aangehaalde hymne, tot Varuna gericht.In den oud-Brahmaanschen godsdienst nu kwam men daar omtrent tot klaarder besef.Men gevoelde dat er een „Geest (ātman)” was, boven de kennis der zinnen verheven, die alle stoffelijk dingen bezielde en doorademde. Die zelfde geest, die de gansche stoffelijke wereld bezielde was het ook die trilde in de gedichten der zangers, die bezieling gaf bij godsdienstige kennis en gebed.Boven alle persoonlijkheid was hij verheven, oneindig en onbeperkt lag hij aan alle dingen ten grondslag en woonde hij in ’t gansch heelal.Ook in den mensch.Was hij niet de levensadem, die het lichaam bezielde, woonde hij met zijn geheimzinnige tegenwoordigheid niet in ieders geweten?Breidde hij zich niet uit in de gansche oneindige ruimte?Daarom gaf men hem den naam: Brahmă. Brahmă (onzijdig) is dus het wezen, dat aan alle dingen ten grondslag ligt: en waarvan ook de mensch een deel is. Al de goden waren evenals de menschen slechts openbaringen van die hoogste kracht.

Wat nu moet het levensdoel zijn van den mensch?

Om, van al het stoffelijke bevrijd, van alle smet gereinigd geheel, in dit Brahmă, in die wereldziel, te verzinken.Hoe echter moet dit doel worden bereikt?Wij zagen reeds dat de offers daartoe een werkzaam middel werden geacht.Doch, nevens de offers, in sommige kringen zelfs met terzijdestelling daarvan, hechtte men in dezen groote waarde aan zelfkastijding en aan bespiegelend inkeeren tot zichzelf: want komen tot zichzelf, tot zijn diepste wezen, is komen tot Brahmă.

Doch: een enkel menschelijk leven is daarvoor niet genoeg: vele levens moet men doorloopen, telkens weer moet men na een overgangstijdperk in hemel of hel, naar gelang van zijn vroeger leven, opnieuw worden geboren, altijd op hoogeren trap van zelfverloochening en bespiegeling gerakend, zal men eindelijk geheel in de wereldziel verzinken.En wee die toegeeft aan booze lusten en geen zelfverloochening kent: eindeloos zijn zijne wedergeboorten: hij kan zelfs genoodzaakt zijn niet als mensch, maar als dier of plant weer te keeren.

Wie echter als Brahmaan ter wereld komt, in die geheiligde caste het levenslicht aanschouwt, hij heeft reeds een goed deel van den moeilijken levensgang afgelegd.Hoe moet hij komen tot volkomen verlossing?

Die weg wordt in het wetboek van Manoe zorgvuldig aangewezen.Eerst, zoo luidt het hier, is hij een leerling der Brahmanen, met het gewijde koord en den gordel bekleed.Een hechte band vereenigt hem met zijn leermeester, door wien hij in de heil’ge boeken onderwezen wordt.Straks is zijn leertijd volbracht en viert hij, bij ’t brengen van zijn eerste offer, het feest zijner wedergeboorte.

De leerling wordt nu huisvader. Zoo betaalt hij in deze twee eerste levensstadiën de schuld, waarmede hij geboren werd: die aan de Rishis („heilige” zangers) wier liederen hij leerde om ze aan volgende geslachten over te leveren, aan de voorvaderen, door nakomelingschap te verwekken om hen offers te brengen, aan de goden, aan wie hij zijn eigen offers wijdt.Heeft hij deze schulden betaald, dan kan hij het huishoudelijk bestier aan zijn zoon, die nu zelf huisvader geworden is, overdragen en zich terugtrekken uit het wereldsch gewoel om geheel voor godsdienstige overpeinzingen te leven.Boven het offeren is hij dan verheven: door het beschouwend leven komt hij straks tot volkomen verlossing.Doch slechts dan is hij zoover gevorderd, dat geen nieuwe wedergeboorte hem meer wacht, indien hij ook in zijn laatste oogenblikken niet meer over de wereldsche dingen, ook maar voor een oogenblik, zijn gedachten laat gaan.

En uit deze leer over de verlossing, waarin aan het ascetische leven feitelijk een hoogere waarde wordt toegekend dan aan het offeren, en uit die van het Brahmă, het ware wezen, dat onpersoonlijk is en aan alle dingen ten grondslag ligt, kunnen wij zien welken eigenaardigen weg het Indische denken in het Brahmanisme opging. Het onbewuste wordt hier boven het bewuste, het onpersoonlijke boven het persoonlijke gesteld. Voorwaar een groote tegenstelling met de Westersche godsdienstige ontwikkeling in het Christendom, waarin God geldt als de zelfbewuste, liefhebbende macht, de Vader, en waarin niet opgaan in het albeginsel, maar streven naar volmaking, naar steeds grootere ontwikkeling der persoonlijkheid, als doelwit wordt gesteld.

M.a.w.: het Brahmanisme is een pantheïstische: (God = de Alziel), het Christendom een theïstische (God = de Albestuurder) godsdienst.3

Het Brahmanisme een pantheïstische godsdienst.Dat schijnt voor den oppervlakkigen beschouwer vreemd, want hij bemerkt dat er vele goden zijn, aan wie men zijne vereering brengt: men zegt zelfs dat er 33 millioen goden of goddelijke wezens door dezen godsdienst worden erkend.M.a.w.: het Brahmanisme gelijkt veel meer op een veelgodendom, dan op de erkenning van één beginsel, dat aan alle dingen ten grondslag ligt.

Gaan wij echter na de philosophische stroomingen of scholen, die zich in het Brahmanisme hebben ontwikkeld, waaronder de Vedānta en de Sānkhya-philosophie de voornaamste zijn, dan valt dit ééne, dat zich in alles openbaart, helder in het oog.De zaak is feitelijk deze: de Brahmanen hadden te doen met een volksgodsdienst, die een groot aantal goden erkende.De minder ontwikkelden eensklaps opvoeren tot de hoogte der wijsgeerige bespiegeling ging niet aan: het volk was daarvoor niet rijp.Een anderen weg moest dus bewandeld en kon ook worden betreden.Al de goden waren in ’t oog van den verlichten Brahmaan openbaringen van het eene Alwezen, of liever zinnebeelden, aanwijzingen van die goddelijke macht.Welnu, zoo konden zij hunne vereering blijven behouden: wie hen diende bracht toch ten slotte zijne vereering aan de groote Macht, die zich in alles openbaart.Wie Vishnoe bij voorkeur dient, eert in hem de onderhoudende kracht: een der zijden van het Alwezen.Wie voor Rama en Krishna, twee volksgoden bij uitnemendheid, zich buigt, hij eert de goddelijke vleeschwordingen van den grooten God Vishnoe.Wie voor Siva gestrenge boetedoeningen verricht, hij erkent immers de macht die het leven afbreekt, doch ook telkens weer vernieuwt?Is niet ook Siva ten slotte uit Brahmă voortgevloeid?

Zoo heeft dus het wijsgeerig denken beslag gelegd op den ouden volksgodsdienst, en de schare moge blijven staan bij de verschillende goden zonder den symbolischen zin te verstaan, toch: door wie dieper doordringt, m.a.w.door de meer ontwikkelden onder de Indiërs, wordt in toenemende mate verstaan dat het opgaan in het alleven de eigenlijke zin is van het gansche wonderbare tooverpaleis, door dezen godsdienst opgebouwd, met wijsgeerig bestek, op de grondslagen van den alouden volksgodsdienst Wie dus het Brahmanisme goed wil verstaan moet zich niet te veel ergeren aan den afgodischen schors, maar doordringen tot den innerlijken kern. Als hij dat doet, zal hij zien, dat er tusschen het schijnbare veelgodendom en de wijsbegeerte der Brahmanen niet zulk een klove bestaat, maar dat tot de schare wordt gesproken in gelijkenissen, doch tot de ingewijden vrijuit, dat voor de eersten de hoogste waarheid verborgen blijft in het mythologisch kleed, maar dat zij voor de anderen soms helder schijnt.

Om een en ander in ’t licht te stellen willen wij èn bij de Brahmaansche godenleer èn bij de Brahmaansche wijsbegeerte nog uitvoeriger stilstaan.

---

1 Uit de Atharva. Veta. IV. 16.

2 Die afscheiding was en is voor een goed deel nog van dien aard dat personen van hoogere caste geen huwelijk met die van een lagere mogen aangaan. De ongelukkige paria, die uit een onwettige vereeniging van personen van verschillende caste wordt geboren, is het uitvaagsel der Indische maatschappij. De Brahmanen en Kshatrya’s staan als „tweemaal geborenen” bovenaan.

3 Wij zullen echter straks zien, dat er ook in het Brahmanisme een theïstische strooming was en nog is.